محمد حجازی، ملقب به «مطیع‌الدوله» (متولد ۲۵ فروردین ۱۲۸۰ تهران / ۱۴ آوریل ۱۹۰۱ – درگذشته ۱۰ بهمن ۱۳۵۲ تهران / ۳۰ ژانویه ۱۹۷۴)، نویسنده، رمان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، جستارنویس، مترجم و از مدیران فرهنگی و سیاسی سده چهاردهم هجری شمسی بود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسهٔ سن‌لویی تهران گذراند و سپس برای ادامهٔ تحصیل به فرانسه اعزام شد و در رشته‌های تلگراف بی‌سیم و مهندسی برق (و نیز علوم سیاسی) آموزش دید. پس از بازگشت به ایران در وزارت پست و تلگراف به کار پرداخت و بعدها در مناصب اداری و فرهنگی گوناگون فعالیت کرد؛ از جمله ریاست کمیتهٔ مطبوعات «سازمان پرورش افکار»، سردبیری مجلهٔ «ایران امروز»، معاونت نخست‌وزیر (کوتاه‌مدت در ۱۳۳۰)، و عضویت در مجلس سنا.

شهرت ادبی حجازی نخست با رمان‌های اولیه‌اش شکل گرفت؛ آثاری که اغلب با قهرمانان زن نام‌گذار‌ی‌شده و مضمون‌های اخلاقی–اجتماعی شناخته می‌شوند. نثر او میان رمانتیسم و واقع‌گرایی در نوسان است و در برخی آثار، نقد مناسبات اداری و فساد ساختاری دورهٔ معاصر نیز پررنگ است. در کنار داستان‌نویسی، مجموعه‌های جستار و داستان کوتاه، چند نمایشنامه و ترجمه‌هایی اثرگذار از او منتشر شد. ترجمهٔ فارسی «تعبیر خوابِ فروید» از کارهای شاخص او در حوزهٔ انتقال اندیشهٔ مدرن به فارسی است.

بوکولوژی محمد حجازی

آثار محمد حجازی را می‌توان در سه محور کلی دسته‌بندی کرد:

آثار تألیفی (جستار و مجموعه‌ها)

• «آئینه» (۱۳۱۶/۱۹۳۷) – مجموعه مقالات و داستان‌های کوتاه.
• «اندیشه» (۱۳۱۹/۱۹۴۰) – جستارها و قطعات ادبی.
• «ساغر» (چاپ دوم ۱۳۳۰/۱۹۵۱) – داستان‌های کوتاه.
• «آهنگ» (۱۳۳۰/۱۹۵۱) – داستان‌های کوتاه.
• «نسیم» (۱۳۴۰/۱۹۶۱) – داستان‌های کوتاه.

آثار ادبی و داستانی (رمان‌ها)

• «هما» (۱۳۰۷/۱۹۲۸) – رمانی با قهرمان زن مدرن و مضامین اخلاقی–اجتماعی.
• «پریچهر» (۱۳۰۸/۱۹۲۹) – روایت انتقادی از فساد و دگرگونی‌های اجتماعی.
• «زیبا» (۱۳۰۹/۱۹۳۰) – از مهم‌ترین رمان‌های او با تصویر مفصل از فساد اداری و سیاسی.
• «پروانه» (۱۳۳۲/۱۹۵۳) – رمانی احساسی دربارهٔ عشق ناکام.
• «سرشک» (۱۳۳۳/۱۹۵4) – رمانی با فضای غیرایرانی (آمریکا) و درونمایهٔ اخلاقی.

نمایشنامه‌ها

• «محمودآقا را وکیل کنید» (۱۳۳۰/۱۹۵۱) – اثر شاخص نمایشی او دربارهٔ مناسبات انتخاباتی.
• «عروس فرنگی»، «جنگ»، «مسافرت قم» – نمایشنامه‌های اجتماعی–انتقادی.

ترجمه‌ها

• «تعبیر خواب» زیگموند فروید (با عنوان «رویا»، ۱۳۳۲/۱۹۵۳) – از ترجمه‌های اثرگذار در انتقال روان‌کاوی به فارسی.
• «تلگراف بی‌سیم» (یادداشت/رسالهٔ درسی دوران دانشجویی، ۱۹۲۳ برلین).

حجازی به سبب پیوندهای اداری و فرهنگی‌اش با دولت وقت، هم مخاطبان فراوان و چاپ‌های متعدد داشت و هم منتقدانی جدی که بر اخلاق‌گرایی هدایت‌گر و «میان‌بود» سبکی او انگشت می‌گذاشتند. با این همه، رمان‌های آغازینش—به‌ویژه «زیبا»—هنوز در تاریخ نثر معاصر فارسی به‌عنوان روایت‌هایی خواندنی از کشاکش اخلاق، قدرت و نوسازی اجتماعی شناخته می‌شوند.